Stanisław Broniewski "Orsza"

Druh Stanisław Broniewski urodził się w 1915 roku w Warszawie. Z harcerstwem zetknšł się w wieku 13 lat. W 1928 roku wstšpił do 3 Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. ks. J. Poniatowskiego i odtšd pozostał mu wierny, zgodnie ze złożonym Przyrzeczeniem „całym życiem pełnić służbę”. Był z wykształcenia ekonomistš, specjalizował się w gospodarce przestrzennej. Studia skończył w Poznaniu w 1938 roku. Przed wojnš pracował w banku, następnie w Biurze Ekonomicznym Prezesa Rady Ministrów. Wraz z Florianem Marciniakiem, rówieœnikiem i przyjacielem ze studiów w Poznaniu, jako „Stefan Orsza” współorganizował w 1939 roku konspiracyjne Pogotowie Harcerzy w Warszawie, a póŸniej Szare Szeregi.

Jako komendant warszawskiej choršgwi (w konspiracji – „ula”) dowodził 26 marca 1943 roku słynnš akcjš „Pod Arsenałem”. Z wahaniem uległ proœbom druhów, ale podjšł się przekonać do akcji naczelnika Marciniaka oraz dowódców Armii Krajowej i to on usłyszał upragnionš zgodę: „trzaskać!”. Niewiele dni póŸniej Florian Marciniak został aresztowany (zamordowany 21 lutego 1944 roku w obozie w Gross Rosen). Następcš na stanowisku naczelnika Szarych Szeregów został „Orsza”. Był nim do 3 paŸdziernika 1944 roku, czyli do kapitulacji Powstania Warszawskiego. To pod jego zwierzchnictwem grupy szturmowe dokonały najgłoœniejszych czynów zbrojnych: odbicia więŸniów pod Celestynowem, zamachów na Franza Kutscherę i Franza Bürckla w Warszawie oraz na Wilhelma Koppego w Krakowie i na posterunek policji pod Sieczychami, wysadzania pocišgów i mostów. Uformował i oddał pod komendę Kedywu AK harcerskie bataliony „Zoœka” i „Parasol”, które w bojach w Powstaniu Warszawskim straciły 80 procent ludzi. Aleksander Kamiński zatytułował ich epopeję „Kamienie na szaniec” (skracajšc werset Norwida o „kamieniach przez Boga rzucanych na szaniec”), a Kazimierz Wyka nazwał „strzelaniem do wroga diamentami”. Mniej znane sš dwie inne akcje młodszych roczników Szarych Szeregów: powierzenie chłopcom z drużyn Zawiszy (12–15 lat) poczty powstańczej (ludnoœci Warszawy, w tym żołnierzom i ich rodzinom, najbardziej doskwierał brak wiadomoœci o bliskich), a harcerzom z Bojowych Szkół (16–17 lat) Wojskowej Służby Społecznej, patroli inspirujšcych samopomoc sšsiedzkš, pomocy samarytańskiej, strażackiej, opiekuńczej. To była inicjatywa „Orszy”, który „służbę” uznawał za kluczowe pojęcie harcerstwa, a – zwłaszcza podczas wojny – harcerskš cnotę dzielnoœci uważał za, według formuły Aleksandra Kamińskiego, „energię w służbie wartoœci moralnych”. Szare Szeregi były bowiem wyjštkowš w dziejach œwiata formacjš militarnš, a jednoczeœnie organizacjš wychowawczš. „Celem harcerstwa nie była iloœć namalowanych na murze kotwic czy zabitych Niemców. Walka o dusze, praca wychowawcza, budowanie człowieka i ludzi - to było sedno sprawy i istotna przyczyna tego, czym stało się harcerstwo w życiu polskim przez lata wojny” – pisał „Orsza”. Napisane dosłownie w ostatnich dniach wspomnienia ze swego życia Broniewski zatytułował „To nie było proste”. Na pewno nie było proste podejmować decyzje o akcjach, w czasie których ginęły „diamenty”, najlepsi z najlepszych. Nie było łatwe podjęcie decyzji o zorganizowaniu Zawiszy, najmłodszej wiekowo grupy Szarych Szeregów – chłopców rwšcych się do walki. Takie decyzje musiał „Orsza” podejmować nieustannie. Przy ich podejmowaniu brał pod uwagę, że celem harcerstwa jest wychowanie, ale w czasie wojny celem życia godnego Polaka, a więc harcerza, jest walka o wolnoœć Ojczyzny. A więc „wychowanie przez walkę”. Jak Jego Szare Szeregi realizowały ten cel, œwiadczy to, że Szare Szeregi, jedyna tego typu organizacja w okupowanej Europie, odznaczona została krzyżem Virtuti Militari. Również wyłonione z Szarych Szeregów bataliony „Zoœka” i „Parasol”, podległe kierownictwu dywersji Armii Krajowej, otrzymały to najwyższe odznaczenie bojowe.

Po upadku Powstania Warszawskiego „Orsza” trafił do obozu jenieckiego w Bergen – Belsen. W 1945 roku był komendantem Zwišzku Harcerstwa Polskiego w Niemczech. Do kraju wrócił w 1946 roku. „Nie byłem pewien, co mnie czeka, ale nie wyobrażałem sobie życia poza Warszawš” – powiedział. Ale nie skończyło się wszystko wraz z upadkiem hitlerowskich Niemiec. Nastšpił długi, bardzo długi czas PRL-u. Nie wchodzšc w żadnš kolaborację politycznš i ideowš z komunistycznymi władzami Polski, w okresie PRL Broniewski realizował się, i to z sukcesami, w pracy zawodowej. Do tego samego przekonywał swych podkomendnych z Szarych Szeregów; nadal czuł się za nich odpowiedzialny i namawiał ich, żeby się kształcili, rozwijali zawodowo, nie dali się komunistom spychać na margines życia społecznego i nie ulegali pokusie emigracji wewnętrznej. W okresach ekonomicznie mniej doktrynerskich, „Orsza” dwukrotnie pełnił funkcje w instytucjach rzšdowych: w latach 1946 - 1948 był wicedyrektorem departamentu w Centralnym Urzędzie Planowania, a od roku 1957 do 1963 pracował w sekretariacie reformatorskiej Rady Ekonomicznej przy Radzie Ministrów. Ale gdy uprawianie rzetelnej ekonomii stawało się niemożliwe, odchodził. W latach stalinowskich do zrzeszenia spółdzielni „Społem”, w latach 60-tych do pracowni urbanistycznych i pracy naukowej. W dziedzinie ekonomii urbanistyki zrobił doktorat i habilitację, w 1966 roku został docentem na Uniwersytecie Łódzkim, był kierownikiem pracowni w Instytucie Kształtowania Œrodowiska, wykładał na uczelniach, opublikował dwieœcie rozpraw i ksišżki „Ekonomiczne podstawy planowania wielkoœci miast” i „Rozmieszczenie inwestycji w miastach”. Szerokim kręgom czytelników dał się poznać jako autor ksišżek o harcerskiej walce z hitlerowskim okupantem.

Napisał ponad 200 prac z historii II wojny œwiatowej, m.in..: „Szare Szeregi”, „Akcja pod Arsenałem”, „Całym życiem. Szare Szeregi w relacji naczelnika” oraz biografię pierwszego naczelnika wojennej organizacji harcerskiej „Florian Marciniak. Naczelnik Szarych Szeregów”. W tym okresie harcerstwo nieustannie próbowało odzyskać swe właœciwe oblicze. Tak było w latach 1946-47, 1956-58, 1980-81. Druh Broniewski zawsze był gotowy do służby. Aktywnie uczestniczył w walce o przywrócenie harcerstwu właœciwego oblicza w latach 1956-1958. Nie akceptował wprowadzanych póŸniej przez władze zmian, ale etos Szarych Szeregów wnosił do harcerskich œrodowisk. Znowu aktywnie włšczył się do odnowy Harcerstwa w czasach „Solidarnoœci” - współtworzył KIHAM i Ruch Harcerstwa Rzeczypospolitej. Przed rokiem 1989 „Orsza” żadnych honorowych funkcji nie mógł pełnić; ani mu ich nie proponowano, ani on by ich nie przyjšł. Raz, w 1956 roku, odstšpił od tej zasady. Z grupš instruktorów przedwojennego ZHP i konspiracyjnych Szarych Szeregów, m.in. z Aleksandrem Kamińskim, Józefem Grzesiakiem, Janem Rossmanem oraz Tadeuszem Strumiłłš, zgodził się wejœć do Naczelnej Rady Harcerskiej odtwarzanego po likwidacji w latach stalinowskich Zwišzku Harcerstwa Polskiego. Eksperyment potrwał półtora roku. Na żšdanie władz pozbawiono ich wpływu na ZHP. W autoryzowanym biogramie w informatorze „Kto jest kim w Polsce” (tylko w wydaniu z 1984 roku) „Orsza” podał, że był członkiem ZHP od roku 1928 do 1945. PopaŸdziernikowš próbę powrotu do ZHP widocznie uznał za tak nieudanš, że aż niebyłš. Ale marzenia o odbudowaniu prawdziwego harcerstwa nigdy nie porzucił. Mimo że żył jeszcze jego następca na stanowisku Naczelnika, dla szaroszeregowców jedynym żyjšcym Naczelnikiem był Stanisław Broniewski „Orsza”. Przy nim skupiali się Oni, a także młodsze pokolenia harcerzy. Chociaż inne były metody i formy działania, cel był ten sam: odzyskanie pełnej niepodległoœci i suwerennoœci. I wreszcie kiedy w 1989 roku ta niepodległoœć nadeszła, nie oznaczało to, że można już odpoczšć. Długi okres sšczenia zła, zachłyœnięcie się demokracjš, spowodował, że społeczeństwo podzieliło się na grupy i grupki. Nie uchroniło się przed tym i harcerstwo. Znów druh „Orsza” zaczšł działać. Wspierał Kręgi Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego. W 1989 roku był współzałożycielem Zwišzku Harcerstwa Rzeczypospolitej, ale też rzecznikiem zjednoczenia ZHP i ZHR. Utworzył Krajowy Komitet Odrodzenia Zwišzku Harcerstwa Polskiego. Strukturę Komitetu oparł w dużym stopniu na ogniwach Stowarzyszenia Szarych Szeregów - organizacji, która nie podzieliła się jak inne organizacje kombatanckie, lecz stała murem przy swoim Naczelniku. Na ostatnim ZjeŸdzie Stowarzyszenia druh Broniewski ocenił, że już czas przejœć z bezpoœredniego kierowania na opiekowanie się i nadzorowanie działalnoœci Stowarzyszenia i objšł stanowisko prezesa Rady Naczelnej. Jednoczeœnie przekazał nam swoje wskazówki, zalecenia, czym powinien zajmować się Zarzšd Główny. Na pierwszym miejscu umieœcił działania na rzecz zjednoczenia ruchu harcerskiego. Przez ostatnie dziesięciolecie miał szczęœcie pełnić służbę Polsce na stanowiskach, które po latach dyskryminacji wreszcie odpowiadały jego potencjałowi i autorytetowi. Otrzymał także honory odpowiadajšce jego zasługom. Był Kanclerzem Kapituły Orderu Orła Białego i Wicekanclerzem Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari. Odznaczony m.in..: Krzyżem Orła Białego, Srebrnym Krzyżem „Virtuti Militari”, Krzyżem za Zasługi dla ZHP z Rozetš i Mieczami. Był Przewodniczšcym Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, prezesem Rady Naczelnej Stowarzyszenia Szarych Szeregów, przewodniczšcym Krajowego Komitetu Odrodzenia ZHP. Posiadał stopień pułkownika Wojska Polskiego. Był honorowym obywatelem Warszawy i Poznania.

Zmarł po długiej chorobie 30 grudnia 2000 r. w Wesołej pod Warszawš w wieku 85 lat. Pogrzeb hm. Stanisława Broniewskiego „Orszy” odbył się 9 stycznia 2001 roku na cmentarzu Powšzkowskim w Warszawie.