"Harcerska druga konspiracja"

Wraz z wkroczeniem w latach 1944-1945 na ziemie polskie wojsk sowieckich rozpoczęły się represje kierowane przeciw Armii Krajowej. Jej oddziały rozbrajano, NKWD aresztowało jej oficerów i żołnierzy, osadzajšc ich w więzieniach lub zsyłajšc w głšb Rosji, a nierzadko likwidujšc opornych fizycznie. Wraz z Armiš Krajowš represjami objęte zostały również wchodzšce w jej skład jednostki Szarych Szeregów. I tak już jesieniš 1944 r. NKWD aresztowało komendanta Prawobrzeżnej Choršgwi Mazowieckiej Sz.Sz. hm. Jerzego Rytla "Wita", który po procesie pokazowym w Wołominie skazany został na karę œmierci i stracony 23 listopada 1944 r. Represje objęły również Szare Szeregi na LubelszczyŸnie, w białostockim i rzeszowskim. To sprawiło, że oddziały Szarych Szeregów na terenach zajętych w roku 1944 przez armię sowieckš pozostały w podziemiu, rozpoczynajšc - jak się to wówczas mówiło - "drugš konspirację" / na ziemiach, które już w 1939 r. znalazły się pod okupacjš ZSRR nazywano jš "trzeciš konspiracjš".

Sytuacja nie uległa większej zmianie gdy w 1945 r., w wyniku styczniowej ofensywy, wojska sowieckie opanowały całoœć ziem polskich. W styczniu dowódca Armii Krajowej gen. Leopold Okulicki "NiedŸwiadek" wydał swój ostatni rozkaz rozwišzujšcy AK. Rozkaz ten zwalniajšc jej żołnierzy z przysięgi zobowišzywał ich do dalszego dšżenia do pełnej niepodległoœci Polski; podkreœlał przy tym, że w pracy tej "każdy musi być dla siebie dowódcš". Równolegle rozkazem ówczesnego Naczelnika hm. Leona Marszałka rozwišzane zostały Szare Szeregi. Ich członkowie znaleŸli się na rozdrożu. wszyscy pragnęli po zakończeniu wojny powrotu do normalnego życia, pragnęli - zgodnie z obowišzujšcym w ich organizacji nakazem przygotowania się do służby "na pojutrze" - kontynuować przerwanš naukę i studia, podjšć użytecznš dla Polski pracę zawodowš, poœwięcić siły jej powojennej odbudowie, włšczyć w pracę w odradzajšcym się harcerstwie. Niestety nie było to wtedy dla nich możliwe. Przez nowe władze otoczeni byli nieufnoœciš, inwigilowani, poddani aresztowaniom. Toteż niektóre oddziały - dotyczy to m.in. ocalałych po powstaniu resztek batalionu "Zoœka" - nie wyszły z podziemia a ich żołnierze podjęli dalszš działalnoœć konspiracyjnš w strukturach organizacji "Nie" i delegatury Sił Zbrojnych w Kraju. W niektórych wypadkach oddziały Szarych Szeregów, które w styczniu 1945 r. - zgodnie z rozkazem przełożonych - uległy rozwišzaniu, następnie powracały do konspiracji: przykładem tego wiele grup na Mazowszu, m.in Grupa "Krzysztof" na terenie hufca Grodzisk-Mianówek. Działo się tak zwłaszcza po podstępnym uwięzieniu przez władze sowieckie w marcu 1945 r. przywódców Polski Podziemnej zaproszonych na rozmowy. Niejednokrotnie oddziały te dokonywały akcji na więzienia, uwalniajšc zamkniętych w nich i przeznaczonych do wywózki żołnierzy AK. Taka akcja miała miejsce 8 marca 1945 r. w Łowiczu. Również głoœnego rozbicia obozu NKWD w Rembertowie, skšd wywożono aresztowanych akowców, dokonał w nocy z 20 na 21 maja 1945 r. wywodzšcy się z Szarych Szeregów oddział Edwarda Wasilewskiego "Wichury".

Po aresztowaniu latem 1945 r. szefa Oddziału Centralnego DSZ płk. Jana Mazurkiewicza "Radosława" i ogłoszeniu amnestii liczni uczestnicy "drugiej konspiracji" ujawnili się powracajšc do pracy zawodowej i na uczelnie. Nie uchroniło to ich wszakże od nowej wielkiej fali aresztowań w latach 1948-49. Wówczas to podczas przesłuchać w gmachu MBP przy ul. Koszykowej poniósł 7 stycznia 1949 r. męczeńskš œmierć Jan Rodowicz "Anoda", zasłużony dowódca z batalionu "Zoœka".

Druga konspiracja harcerska z lat czterdziestych nie była - formalnie bioršc - dziełem Szarych Szeregów, które zostały w styczniu 1945 r. rozwišzane, ale raczej wywodzšcych się z nich grup i oddziałów. Nie zmienia tego okolicznoœć, że w niektórych przypadkach pozostały przy nazwie Szare Szeregi. Przykładem tego jest interesujšca historia podziemnej Drużyny im. Jeremiego Wiœniowieckiego w Mielcu, której działalnoœć trwała aż do aresztowań w listopadzie 1951 r. W zakres owej harcerskiej drugiej konspiracji wchodzš także dzieje innych organizacji harcerskich jak nielegalna działalnoœć Organizacji Harcerek /do grudnia 1989 roku/ czy też powojenne dzieje zwišzanego z obozem narodowym Harcerstwa Polskiego /Hufców Polskich/. Godna uwagi jest również ogromna iloœć nowych, małych nielegalnych grup, które zaczęły się tworzyć w Polsce na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesištych, a więc w czasie gdy jak się wydawało podziemie w Polsce już wygasa. Tworzšce się w całym kraju samorzutnie grupy zakładane były zazwyczaj przez harcerzy, uczniów szkół œrednich. Były reakcjš młodych ludzi na forsownš stalinizację, jaka rozpoczęła się wtedy w Polsce, na zmiany narzucone ZHP i całemu ruchowi młodzieżowemu, na usiłowania marksistowskiej indoktrynacji młodego pokolenia. Za udział w tej konspiracji przychodziło nieraz jej uczestnikom zapłacić wysokš cenę. Ich dzieje - jak dzieje całej harcerskiej drugiej konspiracji - nie mogš ulec zapomnieniu, powinny zostać zbadane i przekazane młodzieży.



Nieco bibliografii

Literatura dotyczšca harcerskiej drugiej konspiracji jest w skutek ponad czterdziestoletniej przerwy fragmentaryczna i rozproszona. Materiały i relacje żyjšcych uczestników publikujš systematycznie wydawane przez Stowarzyszenie Szarych Szeregów, pod red. Jerzego Jabrzembskiego, "Materiały historyczne". Spoœród innych publikacji dotyczšcych tego tematu, to akcja w Rembertowie opisana została w Karcie nr 2 /Stanisław Madrak - "Akcja Rembertów"/ oraz w tygodniku "Ład" nr 25 z 1990 r. /Marek Hołubicki, Stanisław Madrak - "Rozbicie obozu NKWD w Rembertowie"/ a dzieje Grupy "Krzysztof" w ksišżce Janusza Zabłockiego "Kawałki pociętego sztandaru" /wyd. Fundacji Szarych Szeregów i ODISS 1992/ z przedmowš hm. Stanisława Broniewskiego.

Zgromadzeniu materiałów z dziejów harcerskiej drugiej konspiracji poœwięcona była odbyta z udziałem jej uczestników konferencja, zorganizowana przez Stowarzyszenie Szarych Szeregów w Wesołej 9 i 10 paŸdziernika 1993 r. Dokumentacja jej opublikowana została w "Materiałach historycznych" Stow. Sz.Sz. nr 24 i 25 oraz tygodniku "Ład" /6 lutego, 5 czerwca i 13 listopada 1994 r/.
jz